Na skrzydłach Melancholii

Jeśli jakieś marzenie ma być dostatecznie trwałe, by zaowocować dziełem, a nie być tylko przelotną chwilą wytchnienia – musi ono znaleźć stosowną dla siebie m a t e r i ę, element materialny, który by mu nadał własną substancję, zasadę, specyficzną poetykę (G. Bachelard).

Człowiek cierpi na głód obrazów, pragnie zażyłości z materią. Temu pragnieniu nie ma końca, ponieważ odnosi się ono do wszystkiego. Wszystko potrafi wchłonąć i wykorzystać (G. Bachelard).

      Już w starożytności uznawano melancholię za muzę twórczego geniuszu. Właśnie do tej tradycji wydaje się nawiązywać Albrecht Dürer w swej słynnej alegorii Melencolia I z 1514 roku, sprawiając nią swym niezliczonym interpretatorom mnóstwo kłopotów. Alegoria ta bowiem nie tylko łamie konwencję ikonograficzną charakterystyczną dla tamtej epoki, lecz stwarza także trudności w dążeniu do wyczerpania zasobów jej ukrytych znaczeń. Problemy rozpoczynają się już przy próbie określenia i opisania poszczególnych elementów alegorii. Do chwili obecnej trwa spór o niektóre z nich – i  to nie tylko między miłośnikami sztuki, lecz także między wytrawnymi historykami sztuki. Najwięcej wątpliwości, i to ze wszech miar uzasadnionych, wzbudzają następujące elementy alegorii: „nietoperz”, na którego skrzydłach rozpościera się napis Melencolia I,  ciała niebieskie widoczne na ciemnym tle nieba wraz z towarzyszącymi im zjawiskami, ociosany głaz niemalże w samym centrum obrazu, drabina oraz wieniec na skroniach postaci na pierwszym planie, co do której też nie ma zgody, czy należy traktować ją jako anioła, czy jako uskrzydloną postać kobiecą.

     Nietoperz tradycyjnie uchodzi  za zwierzę o ambiwalentnych konotacjach symbolicznych. W niektórych kręgach kulturowych uchodzi za symbol szczęścia, długowieczności i dobry omen (np. Chinach i Japonii), w innych zaś za stworzenie nieczyste, symbol nieszczęścia i ciemnych mocy (np. w tradycji judeochrześcijańskiej). Jako zwierzę nocne symbolizuje ucieczkę od świata i naturalnego porządku rzeczy, ślepotę, ciemność, sen, melancholię, nieszczęście, obłęd, strach, śmierć, ale także wędrówkę dusz, czarną magię oraz mądrość. W starożytnej Grecji oraz Rzymie nietoperze uznawano za istoty demoniczne, mające kontakt z królestwem Hadesu; u Homera np. dusze mają skrzydła nietoperzy. W średniowieczu nietoperza kojarzono oczywiście z szatanem, nazywano go „ptakiem Szatana”. Uważano także, że złe duchy oraz demony wcielają się w nietoperze i w ten sposób stają się groźne dla świata ludzi, między innymi wysysają krew z niemowląt. Wszelkiego rodzaju fantastyczne potwory, hipogryfy, smoki, gryfy,  a  także  diabły  przedstawiano  z  pyskiem,  pazurami  oraz  skrzydłami  nietoperza. W alchemii nietoperz jest m. in. pokrewny smokom, również w  świecie baśni smoki przedstawiane są z pazurami, pyskiem oraz skrzydłami nietoperza, podobnie zresztą jak gryfy, hipogryfy oraz diabły (Kopaliński, 2001, s. 254 – 255; Tresidder, 2001, s. 140; Cooper, 1998, s. 175 – 177). 

     Ponieważ nietoperze kojarzą się z porą zmierzchu, ucieczką od światła (zamieszkują opustoszałe miejsca, często ruiny), stały się jednym z najbardziej typowych emblematów ponurych aspektów melancholii. Dlatego też bardzo często towarzyszą jej alegorycznym personifikacjom w sztuce. Obok nietoperza w tym celu pojawiają się niekiedy jeszcze inne zwierzęta, głównie psy, czasem świnie, a także łabędzie. Nietoperzowi przypada jednak dominująca pozycja. Wydaje się on być szczególnie odpowiednim towarzystwem dla melancholika.  Jest to bowiem zwierzę, które rozpoczyna swój lot o zmierzchu, a zmierzch jest przecież ulubioną porą melancholika. W literaturze nietoperz jest często zwiastunem jakiegoś zagrożenia, a nawet katastrofy. Symbolizuje obecność złych mocy. Trudno wyjaśnić, czemu właśnie to zupełnie nieszkodliwe zwierzę zawdzięcza tak negatywne skojarzenia. Faktem jednak jest, że ludzie zawsze bali się nietoperzy.

      Jeżeli chodzi o interpretację „nietoperza” w alegorii Dürera, to przede wszystkim trzeba zauważyć, że pewne jego cechy nie są typowe dla tego zwierzęcia, np.  ogon, który bardziej przypomina ogon smoka, jaszczurki bądź węża. Głowa też nie odpowiada jednoznacznie nietoperzowi, można nawet zaryzykować porównanie z głową psa. Warto tu jednak dodać, że istnieje pewien gatunek nietoperzy, nazywany latającymi psami (pteropus vampyrus). Najsilniejsze skojarzenie z nietoperzem budzi „uskrzydlenie”, wprawdzie przysłonięte napisem Melencolia I, lecz mimo to wyraźnie rozpoznawalne. Przywodzi ono na myśl Saturna – planetę  melancholików.

     Skojarzenie to jest ze wszech miar uzasadnione, ponieważ starożytny Bóg czasu obecny w mitologiach co najmniej kilku cywilizacji Środkowego Wschodu, w mitologii irańskiej, ale także greckiej, wyobrażany  jest w postaci skrzydlatego węża. Warto wskazać w tym miejscu na fakt, iż w 1535 roku inny artysta, a mianowicie współpracujący przez wiele lat z Dürerem Hans Sebald Beham, łączy na swym drzeworycie planetę Saturn z gadami oraz skrzydlatymi smokami.

     W średniowiecznych alegoriach skrzydła nietoperza są nierzadko także atrybutem diabła. „Smoki, węże, skorpiony, żmije, lisy, koty, myszy, nocne ptaki i wszelkie inne podstępne plugastwo to rewir Saturna” (Bouchè-Leclerq, 1899, s. 317). W astrologii średniowiecznej Saturn uchodzi za siedzibę diabła (Jung, 1997a, s. 90). Dlatego też, być może, planetę tę uznawano za sprawcę przygnębienia, psychicznego cierpienia, oddzielenia, uwięzienia. Znamienny jest fakt, że Kasjel, anioł samotności i łez, reprezentujący „jedność wiecznego królestwa”, będący jednym z władców Saturna, wyobrażany jest jako brodaty dżi dosiadający skrzydlatego smoka, przy czym skrzydła smoka wyraźnie przypominają skrzydła nietoperza (Davidson, 2003, s. 175). Warto jednak także pamiętać, że smoki, węże oraz salamandry to alchemiczne symbole przemiany – (Jung, 1998, s. 132).

     Skojarzenie nietypowej głowy Dürerowskiego „nietoperza” z głową psa, który w postaci skulonego, wychudzonego charta u stóp anioła całkiem dosłownie obecny jest na obrazie, budzi liczne konotacje mitologiczne i astrologiczne, np. z Syriuszem. Syriusz był psem Oriona i wraz z nim został przeniesiony między gwiazdy, gdzie świeci jako najjaśniejsza z nich w gwiazdozbiorze Psa Wielkiego. Stąd pochodzi określenie „psia gwiazda”.

    W alegorii Dürera pies i nietoperz wydają się więc dopełniać nawzajem. O ile skojarzenia z nietoperzem są zdecydowanie negatywne, o tyle symbolika psa zwaloryzowana jest w mitologii bipolarnie. Można więc przyjąć, że w polu oddziaływania tych dwubiegunowych skojarzeń ujawniają się  pozytywne i negatywne energie z głębin nieświadomości.

       Dla Greków psy były z jednej strony świętymi zwierzętami, z drugiej jednak nie wolno ich było wprowadzać na Akropol ateński, nie wolno im było także przebywać na Delos, wyspie Apollona. Sforą psów otaczała się Hekate, bogini magii i czarów, bóstwo rozdroży, władczyni duchów i upiorów, sprawująca  władzę nad losami ziemi i morza. Niekiedy i ją samą przedstawiano jako postać o psiej głowie (Papst, 1996, s. 68). Innymi atrybutami Hekate były pochodnie i węże.

     Mityczny Oresteus, władca północnych Lokrów miał sukę, która zamiast szczeniąt  wydała na świat – kij. Kiedy Oresteus ów kij zakopał w ziemi, ten  po jakimś czasie wypuścił pędy winorośli. Według mitologii rzymskiej ofiarami z psów czczono boginię Genita Mana, która mogła spowodować narodziny martwego dziecka. Kapłanów Jowisza w starożytnym Rzymie obowiązywał zakaz stykania się z psami. Wśród dardyjskiego ludu Kho po dziś dzień zaś panuje przekonanie, że psie demony powodują u ludzi paraliż. U Indoariów Siwa w swym tanatycznym aspekcie przyjmował postać psa (Kempiński, 2001, s. 175, 348, 327, 156 ).

     Tak więc można stwierdzić, że w mitologiach indoeuropejskich pies uchodzi za zwierzę o naturze chtonicznej, jest zarówno symbolem płodności oraz wegetacji jak też symbolem  niemocy i śmierci. Pewnymi jego cechami zewnętrznymi wyposażano różne mityczne potwory, łącząc je przy tym z cechami innych zwierząt np. węży. I tak słynny Cerber strzegący Hadesu był wielogłowym psem, którego ogon stanowił jadowity wąż. Według mitologii irańskiej natomiast władcę ptaków Senmurwa, sprawującego władzę nad powietrzem, ziemią i wodą,  przedstawiano jako ptaka z głową i łapami psa oraz ciałem pokrytym rybimi łuskami (ibidem,  s. 87, 387).

     Niezwykły „nietoperz” na miedziorycie Dürera w pierwszym odruchu oczywiście budzi skojarzenia z Saturnem lub z...